Ik kan de geur van versgemalen koffiebonen nog bijna ruiken. Daar zat ik, in mijn favoriete koffiehuisje, omringd door een geroezemoes van fluisterende gesprekken en het zachte getik van toetsenborden. Het was de plek waar ik altijd heen ging om na te denken en mijn verzamelde data te verwerken. Die dag, met mijn koffie nog dampend voor me, voelde ik een zware steen in mijn maag. Een interview dat ik eerder had gehouden, had me niet de diepte gebracht die ik zocht. Ik had gehoopt dat mijn technieken van gespreksvoering effectief waren, maar iets ontbrak.

Nu, tijdens de cursus Gespreksvoering aan de OU, begrijp ik wat er miste. Het spiraalmodel voor reflectie (Korthagen, 2002) en Bateson’s benadering leerden me reflecteren op een manier die ik nog niet kende. Ik besefte dat ik, ondanks mijn beste intenties, onbewust onbekwaam was geweest.

Terugdenkend aan die dag in het koffiehuisje, met de geur van koffie als achtergrond, besef ik de transformatie die ik heb ondergaan. Wil je weten hoe dit model ook jouw benadering van gespreksvoering kan veranderen?

Reflectie: de kern van professionele ontwikkeling

Reflectie is niet enkel een terugblik op ervaringen, maar een systematische aanpak om ervan te leren. Het staat centraal in diepgaand zelfonderzoek, met als doel te ontleden hoe en waarom bepaalde gebeurtenissen plaatsvonden. Dit inzicht in eigen handelen en drijfveren is cruciaal voor persoonlijke en professionele groei. Of het nu gaat om een gesprek, een project of een andere ervaring, reflectie is het instrument bij uitstek voor continue verbetering.

De kunst van reflectie

Wanneer een situatie vragen oproept, biedt reflectie de antwoorden. Het verkennen van vragen als “Wat gebeurde er?” en “Hoe reageerde ik?” leidt ons door de eerste fases van Korthagen’s spiraalmodel (2002). Belangrijk hierbij is de nadruk op oordeelvrije analyse. Met verdieping in het proces komt helderheid in acties en motivaties, culminerend in bewustwording. Hier komt het model van Bateson goed van pas. Uiteindelijk wordt de focus verlegd naar het formuleren en toepassen van nieuwe benaderingen.

 

Fase 1. Handelen en ervaren

In deze fase is het belangrijk om reflectie te gebruiken bij situaties die niet volledig begrepen worden, vergelijkbaar met het onderzoek naar een onbekend onderwerp. Het doel is om te leren van (problematische) situaties om persoonlijk en professioneel te groeien. Geschikte reflectiesituaties zijn onder andere een probleem in een gesprek, zichtbare fouten tijdens eigen handelen, persoonlijke nieuwsgierigheid, onherkenbare feedback van anderen, kritiek op gespreksvoering, discomfort in situaties, discrepantie tussen gewenst handelen en werkelijkheid, en conflicten tussen rationele en emotionele reacties. Het is belangrijk om een concrete, welomschreven situatie te kiezen voor reflectie, of deze nu plaatsvond in deze cursus, op werk of in de privésfeer.

Fase 2. Terugblikken op de ervaring

Het zwaartepunt van reflectie ligt in het terugblikken (fase 2) en de bewustwording (fase 3). Door terug te kijken op een ervaring, wordt men zich bewust van relevante aspecten. Reflectie vereist een specifieke houding: een onderzoekende nieuwsgierigheid, zonder direct te oordelen of te evalueren. Het is van cruciaal belang om onderscheid te maken tussen evalueren en reflecteren:

  • Evalueren draait om het beoordelen van een situatie en je eigen handelen daarin.
  • Reflecteren is een oordeelloos onderzoek naar diezelfde elementen.

Negatieve evaluaties kunnen echter wel een aanleiding zijn om dieper te reflecteren.

Fase 3. Bewustwording van essentiële aspecten

In deze fase verdiept het reflectieproces zich. Na het terugblikken op concrete ervaringen uit fase 2, richt fase 3 zich op een diepere vorm van zelfreflectie. Zonder snel te oordelen of conclusies te trekken, identificeer je innerlijke aspecten die je handelen beïnvloeden. Dit is de essentie van deze fase: de bewustwording van de kernaspecten die de basis vormen voor je handelingen en reacties. Om deze reflectie grondig en systematisch te benaderen, wordt het model van Bateson gebruikt, wat helpt om de verschillende lagen van bewustzijn en motivatie bloot te leggen. Bateson’s model kan je visualiseren als een ui met diverse lagen:

  1. Omgeving: Waar? – Denk hierbij aan vragen over de gesprekscontext, zoals:
    • Wanneer voelde ik me op mijn gemak in het gesprek?
    • Welke momenten veroorzaakten irritatie?
  2. Gedrag: Wat? – Hier kijk je naar je specifieke acties en gedragingen:
    • Handelde ik intuïtief of volgens een bepaalde methode?
    • Welke gesprekstechnieken zette ik in?
  3. Bekwaamheden: Hoe? – Dit gaat over de vaardigheden en strategieën die je tijdens het gesprek gebruikte:
    • Welke gespreksdoelen had ik?
    • Welke vaardigheden heb ik ingezet?
  4. Overtuigingen en waarden: Waarom? – Reflecteer op je eigen normen, waarden, en verwachtingen:
    • Wat beschouwde ik als essentieel tijdens het gesprek?
    • Welke normen en waarden hanteerde ik?
  5. Identiteit: Wie? – Overweeg je rol en je perceptie van jezelf in het gesprek:
    • Hoe zag ik mezelf als gesprekspartner?
    • Welke persoonlijke eigenschappen kwamen naar voren?
  6. Betrokkenheid/missie: Waartoe? – Denk na over je diepere motivaties en wat je wilde bereiken:
    • Wat zijn mijn belangrijkste waarden in dit gesprek?
    • Wat wilde ik bereiken met dit gesprek?

 

Hoe kun je het Bateson’s Model toepassen?

  • Systematische reflectie. Het model biedt een duidelijk raamwerk voor systematische reflectie, waardoor je op diverse niveaus kunt reflecteren.
  • Keuze in diepte. Niet elk gesprek of situatie vereist dezelfde diepte van reflectie. Dankzij dit model kun je de diepte van de reflectie kiezen, afgestemd op de situatie en je eigen ervaring.
  • Inzicht in overtuigingen. Door regelmatig te reflecteren krijg je een beter beeld van je eigen overtuigingen, normen en waarden. Hierdoor begrijp je beter waarom je bepaalde keuzes maakt.
  • Toegespitste vragen. Voor elke laag in het model zijn specifieke vragen geformuleerd, die vooral toegespitst zijn op situaties die je tegenkomt binnen deze cursus.

Fase 4: Alternatieven ontwikkelen en kiezen

In deze fase is het tijd om de conclusies te trekken en keuzes te maken op basis van je diepe reflectie en bewustwording. Dit betekent dat je evalueert wat je hebt ontdekt over je doelen, overtuigingen, waarden en drijfveren, en op basis van deze bevindingen een alternatieve keuze maakt voor hoe je in vergelijkbare toekomstige situaties zou kunnen handelen. Je stelt ook specifieke leerdoelen vast voor verdere groei.

Fase 5: Uitproberen

Deze fase vormt de brug naar de volgende reflectiecyclus. Het is tijd om je nieuwe inzichten en voorgenomen gedragingen actief te testen in de praktijk. Hierdoor krijg je weer nieuwe ervaringen die je kunt reflecteren en evalueren, waardoor het reflectieproces weer van voren af aan begint. Het is een continu proces van leren, aanpassen en groeien.

Reflecteren in Verslag

Het vastleggen van je reflectieprocessen en -inzichten in een verslag is een waardevolle oefening. Door te schrijven over je ervaringen en realisaties, kun je afstand nemen en krijg je een nieuwe kijk op situaties. Het verslag fungeert niet alleen als een verslag van wat je hebt meegemaakt, maar laat ook zien hoe je persoonlijke reflectieproces zich in de loop van de tijd heeft ontwikkeld.

Wetenschappelijke achtergrond

De modellen en benaderingen die in dit kader worden besproken, zijn stevig verankerd in de traditie van Systems Thinking. Deze benadering benadert mensen als complexe systemen die constant in wisselwerking staan met andere systemen, zoals de dynamiek die je kunt ervaren binnen een practicumgroep of team. Wat Systems Thinking onderscheidt, is de nadruk op de onvoorspelbare aard van veranderingen binnen deze systemen. Dit verschilt van paradigma’s zoals Cybernetica, waarbij het accent ligt op objectieve metingen en voorspellingen. Systems Thinking erkent dat elke waarnemer invloed heeft op de situatie die hij of zij observeert, en richt zich meer op de relaties en interacties tussen componenten dan op de componenten zelf.

Conclusie: reflectie als continue proces

Reflectie is een eindeloos traject van evaluatie en verbetering. Door grondig en diepgaand te reflecteren, met hulp van modellen zoals die van Korthagen en Bateson, verbeter je jezelf en je relaties met de buitenwereld. In een hectische wereld is reflectie een rustpunt, een kans om dieper in onszelf te duiken en te groeien.

Bronnen

  • van der Molen, H. T., Hommes, M. A., & Kluijtmans, F. (2021). Gespreksvoering. Basisvaardigheden en gespreksmodellen. Groningen/Houten, Nederland.
  • Reekers, M., & Spijkerman, R. M. H. (2010). Professionele gespreksvoering. Pearson Education.
  • Hommes, M. A., Wouters, S., Kuntze, J. (2021). Omgaan met emoties in gesprekken. Open Universiteit.
  • Armson, R. (2011). Growing Wings on the Way: Systems Thinking for Messy Situations. Triarchy Press.
  • Bateson, G. (2000). Steps to an Ecology of Mind: Collected Essays in Anthropology, Psychiatry, Evolution, and Epistemology. University of Chicago Press.
  • Korthagen, F., Koster, B., Melief, K., & Tigchelaar, A. (2002). Docenten leren reflecteren: Systematische reflectie in de opleiding en begeleiding van leraren. Nelissen.
  • Nijgh, L., & van Tol, N. (2021). Leren Reflecteren (4e druk). Boom Uitgevers.