Als ontwerpers lopen we vaak dezelfde routes door een vraagstuk. Elke keer dat we een bepaalde aanpak succesvol toepassen, wordt het pad dieper uitgesleten. Na jaren ervaring kennen we elke bocht, elk obstakel. Die vertrouwdheid maakt ons efficiënt, maar creëert ook een paradox: hoe dieper het pad, hoe moeilijker het wordt om nieuwe routes te zien.

Deze reflectie ontstond tijdens de recente masterclass ‘Beyond Projects’ van PONT over de ontwerpende aanpak in Rotterdam. Met meer dan twintig jaar ervaring in participatieveprocessen merkte ik een interessante dynamiek. Niet alleen voelde ik weerstand tegen bepaalde nieuwe ideeën, ik zag ook hoe de andere aanwezigen vanuit hun eigen expertise blind leken voor bepaalde cruciale inzichten uit de participatiepraktijk. Het was een dubbele paradox: mijn expertise kon soms een belemmering vormen voor nieuwe ideeën, terwijl hun expertise op andere gebieden weer andere blinde vlekken creëerde.

Dit moment van zelfreflectie verbindt direct met wat we de afgelopen weken hebben verkend: van hoe ons brein parallel informatie verwerkt (week 1), via de rol van gedeelde symbolen (week 2), naar het samenspel van verschillende denksystemen (week 3) en de onzichtbare structuren in participatie (week 4). Nu staan we voor een nieuwe uitdaging: begrijpen hoe expertise zowel kan verdiepen als beperken.

De paradox van expertise

Uit onderzoek naar expertise en professionele ontwikkeling blijkt hoe kennis en ervaring een tweesnijdend zwaard kunnen zijn. Ervaren professionals ontwikkelen mentale shortcuts die hen helpen snel situaties te lezen en beslissingen te nemen. Maar diezelfde shortcuts kunnen leiden tot wat we ‘professionele vooringenomenheid’ kunnen noemen – het onbewust uitsluiten van alternatieve perspectieven.

Deze dynamiek werd tijdens de masterclass steeds duidelijker. Bij sommige voorstellen merkte ik hoe mijn ervaring als filter werkte: “Dat hebben we al geprobeerd”, “Dat werkt anders binnen een Europese context”. Tegelijkertijd zag ik hoe anderen soms voorbij gingen aan fundamentele participatieprincipes die voor mij vanzelfsprekend waren. Het waren aan beide kanten snelle, bijna automatische reacties die Kahneman (2011) zou classificeren als System 1-denken – maar vanuit verschillende expertisegebieden.

Van individueel naar collectief

Het fascinerende was hoe deze individuele expertise-paradox zich vertaalde naar groepsniveau. Dane (2010) beschrijft hoe ‘cognitive entrenchment’ – een hoge mate van stabiliteit in domeinspecifieke denkpatronen – kan leiden tot verminderde flexibiliteit en innovatie.Tijdens verschillende internationale co-creatiesessies met multidisciplinaire expertteams zag ik dit patroon zich ontvouwen: ervaren professionals vonden elkaar in hun scepsis, waardoor nieuwe stemmen minder ruimte kregen. De ruimte voor andere perspectieven werd kleiner naarmate experts vanuit hun specifieke vakgebieden elkaars kritische houding versterkten.

Doorbreken van patronen

Edmondson (2023) introduceert het concept van ‘expertise-wendbaarheid’: het vermogen om expertise flexibel in te zetten zonder erdoor beperkt te worden. Dit vraagt om wat zij noemt ‘productieve destabilisatie’ – het bewust opzoeken van situaties die onze aannames uitdagen.

Van der Bijl-Brouwer en Malcolm (2020) bouwen hierop voort met praktische strategieën voor het doorbreken van expertise-gebonden patronen. Hun onderzoek suggereert dat het erkennen van de expertise-paradox de eerste stap is naar meer adaptieve vormen van professionaliteit.

Vijf strategieën

Om de expertise-paradox te doorbreken en flexibiliteit te behouden, kunnen experts de volgende strategieën toepassen:

  1. Bewust uit je comfortzone stappen
    • Werk samen met mensen buiten je vakgebied – juist als het schuurt
    • Zoek situaties op die je dwingen je aannames te heroverwegen
    • Probeer nieuwe methodes uit, ook als de oude nog prima werken
  2. Reflectie inbouwen
    • Schrijf op wanneer je weerstand voelt tegen nieuwe ideeën
    • Onderzoek welke oplossingen je standaard over het hoofd ziet
    • Bespreek regelmatig je blinde vlekken met collega’s
  3. Methodisch vernieuwen
    • Combineer verschillende implementatie-aanpakken in je werk
    • Mix bewezen methodes met experimentele benaderingen
    • Ontwikkel werkwijzen waarin verschillende expertises samenvloeien
  4. Verankeren in de organisatie
    • Plan vaste momenten om aannames uit te dagen
    • Stel teams samen met verschillende achtergronden
    • Waardeer zowel expertise als vernieuwingsdrang in beoordelingen
  5. Participatie versterken
    • Betrek consequent buitenstaanders bij belangrijke beslissingen
    • Verwelkom ‘domme vragen’ die vastgeroeste patronen doorbreken
    • Organiseer uitwisseling tussen experts en beginners

Deze strategieën sluiten aan bij wat Edmondson (2023) beschrijft als ‘productieve destabilisatie’ en kunnen helpen om de expertise-paradox te navigeren zonder de waarde van opgebouwde kennis te verliezen. Het gaat niet om het ontkennen van expertise, maar om het bewust cultiveren van wat Van der Bijl-Brouwer en Malcolm (2020) ‘adaptieve professionaliteit’ noemen.

Vooruitblik

Deze inzichten leiden naar een cruciale vraag voor het volgende artikel: hoe kunnen we leeromgevingen ontwerpen die zowel expertise verdiepen als flexibiliteit bevorderen? Want misschien ligt de oplossing niet in het verlaten van onze uitgesleten paden, maar in het bewust creëren van nieuwe verbindingen ertussen.

Bronnen

Dit is het vijfde artikel uit een verkennende blogreeks waarin ik onderzoek hoe inzichten uit de cognitiewetenschap kunnen helpen bij het vormgeven van betere participatieprocessen. Door te begrijpen hoe ons brein werkt bij samenwerking en betekenisgeving, kunnen we effectievere methodes ontwikkelen voor participatie.