Dit is het derde artikel uit een blogreeks over de toepassing van cognitiewetenschap in participatief ontwerp. Waar we eerst keken naar hoe ons brein omgaat met de vele parallelle informatiestromen tijdens facilitatie, en daarna onderzochten hoe we via symbolen en visualisaties samen betekenis maken, duiken we nu dieper in de onderliggende denkprocessen die bepalen hoe we informatie verwerken en interpreteren.

Als vanzelfsprekend wordt vreemd

Bij complexe maatschappelijke opgaven is samenwerking tussen verschillende disciplines essentieel. Maar wat gebeurt er in ons brein wanneer ontwerpers en ambtenaren elkaar proberen te begrijpen? Tijdens de workshop ‘Vaktaal of Vaagtaal’ bij ObA Amsterdam werd dit fascinerende proces zichtbaar.

Social designer Fides Lapidaire onderzocht de rol van taal in deze samenwerkingen. Haar strips met de karikaturen ONT & AMBT vangen treffend de herkenbare, grappige en soms schurende situaties die ontstaan wanneer verschillende ’talen’ elkaar ontmoeten. Wat voor de een volstrekt vanzelfsprekend is, blijkt voor de ander een term die actieve interpretatie vraagt.

Samen met Femke Haccou, ambtenaar  bij de gemeente Amsterdam, liet Lapidaire zien hoe je vaktaal kunt herkennen, vermijden én strategisch inzetten. Dit laatste punt is interessant: soms is vakjargon niet het probleem, maar juist een oplossing. Het gaat om het bewust schakelen tussen verschillende manieren van communiceren.

Twee denksystemen in actie

Dit constante schakelen tussen vertrouwde en onbekende taal vraagt verschillende cognitieve processen. Kahneman1 beschrijft hoe ons denken wordt gestuurd door twee systemen: System 1 (snel, intuïtief) en System 2 (langzaam, analytisch). Wanneer je jargon uit je eigen vakgebied hoort, verwerkt System 1 dit moeiteloos. Maar zodra er onbekende vaktermen langskomen, moet System 2 aan de slag.

In deze ruwe en nog onvoltooide denkschets zet ik een eerste stap in hoe ontwerpers en ambtenaren elkaars vaktaal verwerken. De eigen vaktaal verwerkt iedereen automatisch en intuïtief (System 1), terwijl elkaars vaktaal bewuste aandacht vraagt (System 2). Deze System 2 verwerking kost veel energie en vertraagt de communicatie. Door regelmatig samen te werken en elkaars taal te gebruiken, wordt het verwerken steeds automatischer – een verschuiving van System 2 naar System 1. Factoren als stress, tijdsdruk, complexiteit van het onderwerp en beschikbare mentale energie bepalen daarbij welk systeem dominant is. Via gedeelde visuele taal, voorbeelden en heldere definities bouwen we bruggen naar wederzijds begrip.

Dit verklaart ook waarom de strips van ONT&AMBT7 effectief kunnen zijn. Ze maken de vertaalslag van abstracte vaktaal naar herkenbare situaties, waardoor beide groepen kunnen schakelen tussen hun automatische en bewuste denkprocessen.

De complexiteit van professionele communicatie

Andere wetenschappers voegen belangrijke nuances toe aan dit beeld. Stanovich en West2 laten zien hoe individuele verschillen in denken doorwerken in hoe we informatie verwerken. Evans3 benadrukt de constante wisselwerking tussen verschillende denkprocessen. Epstein4 toont hoe persoonlijkheid en informatieverwerking samenhangen.

Dit sluit aan bij wat we in het eerste artikel zagen over parallelle informatieverwerking. Je brein moet niet alleen de inhoud verwerken, maar ook constant schakelen tussen vertrouwde en onbekende concepten. Bij complexe maatschappelijke opgaven, waar verschillende disciplines moeten samenwerken, wordt deze uitdaging extra zichtbaar.

Bewust schakelen

De workshop leerde ons dat het niet gaat om het vermijden van alle vaktaal, maar om het bewust inzetten ervan. Soms heb je specifieke terminologie nodig om precies te zijn (System 2), andere keren werk je beter met beeldende taal die direct resoneert (System 1).

Dit verklaart ook waarom de visuele taal die we in het vorige artikel beschreven zo krachtig kan zijn. Tekeningen en symbolen kunnen als brug fungeren tussen verschillende ’talen’, omdat ze een direct appèl doen op ons intuïtieve begrip.

Naar een gedeelde taal

Deze inzichten suggereren nieuwe richtingen voor participatief ontwerp:
1. Bewust worden van automatische verwerkingspatronen
2. Ruimte maken voor verschillende denkmodes
3. Strategisch schakelen tussen vak- en beeldtaal
4. Ontwikkelen van gedeelde betekenis

Vooruitblik: de onzichtbare structuren

Dit brengt ons bij een intrigerende vraag voor het volgende artikel: welke onzichtbare structuren bepalen hoe we in participatieve processen informatie verwerken en betekenis geven? We gaan onderzoeken hoe deze onderliggende patronen een framework kunnen vormen voor duurzame betrokkenheid.

Bronnen

  1. Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow. (p. 499). Farrar, Straus and Giroux.
  2. Stanovich, K. E., & West, R. F. (2000). Individual differences in reasoning: Implications for the rationality debate? Behavioral and Brain Sciences, 23(5), 645-665. https://doi.org/10.1017/S0140525X00003435
  3. St. B. T. Evans, J., & Stanovich, K. E. (2013). Dual-Process Theories of Higher Cognition: Advancing the Debate. Perspectives on Psychological Science, 8(3), 223–241. http://www.jstor.org/stable/44289870
  4. Epstein, S. (1994). Integration of the cognitive and the psychodynamic unconscious. American Psychologist, 49(8), 709–724. https://doi-org.ezproxy.elib11.ub.unimaas.nl/10.1037/0003-066X.49.8.709
  5. Clark, A., & Chalmers, D. (1998). The extended mind. Analysis, 58(1), 7. https://doi.org/10.1093/analys/58.1.7
  6. Lapidaire, F., & Haccou, F. (2025, januari 16). Workshop Vaktaal of Vaagtaal (Workshop). PONT/Openbare Bibliotheek Amsterdam, Amsterdam. https://www.depubliekeontwerppraktijk.nl/agenda/masterclass-vaktaal-vaagtaal/

In gesprek over denksystemen

Wil je dieper ingaan op het bewust worden van taal en belevingswereld in ontwerp-ambtelijke samenwerking? Bekijk dan de strips en gespreksspellen van ONT & AMBT. Deze tools helpen je om de verschillen en overeenkomsten in denkwijze bespreekbaar te maken en zo tot betere samenwerking te komen. https://www.depubliekeontwerppraktijk.nl/kennis-tools/ont-ambt/

 

Dit is het derde artikel uit van een blogreeks over de toepassing van cognitiewetenschap in participatief ontwerp. Als humanity-centered-designer verken ik hoe inzichten uit psychologie, informatietheorie, systeemdenken en neurobiologie ons kunnen helpen om participatieve processen beter te begrijpen en te ontwerpen. Een reis waarin theorie en praktijk elkaar ontmoeten en versterken.