Laatst zat ik in mijn studio in Amsterdam, starend naar een leeg vel in mijn schetsblok. Mijn laatste lijfschrijfsel was van drie weken geleden… mijn vingers, helemaal gewend geraakt aan het getik op toetsenborden, voelden vreemd om de pen. Het handschrift dat tevoorschijn kwam was onwennig, bijna alsof het van iemand anders was. Dit moment van vervreemding bracht een fundamentele vraag naar boven: wat betekent het verlies van belichaamd schrijven voor onze ervaring van denken en creëren?

De embodied mind ofwel lichaam en geest zijn een

Het klinkt misschien ietwat vervreemdend, maar in zijn boek ‘Mindware‘ legt filosoof Andy Clark iets heel moois uit: ons denken zit niet alleen in ons hoofd, maar in ons hele lijf. We zijn geen computers met een toetsenbord, maar levende systemen waar alles samenkomt – lijf, omgeving en ja, ook onze gadgets. Als je het zo bekijkt zijn ‘lijfschrijfsels‘ niet gewoon het maken van letters of vormen, maar een soort denken-door-doen waarbij je hele lijf meedoet in het maken van betekenis.

Deze kijk op embodied cognition (soms moet ik toch even een fancy term gebruiken) zet het maken van lijfschrijfsels in een heel ander licht. We zijn niet simpelweg output aan het produceren; we zijn in een soort intieme dans verwikkeld tussen lijf, materiaal en betekenis. Je hele systeem van waarnemen en denken doet mee. Elk lijfschrijfsel dat ontstaat is eigenlijk een mini-choreografie van beweging en betekenis.

Persoonlijke ervaring met belichaamd leren

Ik moest laatst denken aan mijn tijd op de kunstacademie. We leerden daar over typografie door letters mensgroot na te tekenen – een vorm van lijfschrijfsels die je hele lichaam betrekt. Pas toen voelde ik echt hoe zo’n ‘schreef’ (dat kleine streepje aan een letter) de hele vorm beïnvloedt. Het deed me ook denken aan hoe de spatiëring van ondertiteling bij films me kan raken – soms zelfs zo erg dat ik de film even vergeet en alleen nog maar letters zie dansen.

(Wil je meer weten over lijfschrijfsels? Lees dan dit blogbericht.)

Extended mind?

Dit sluit helemaal aan bij wat Clark bedoelt met zijn ‘extended mind‘ – dat ons denken zich niet laat opsluiten in onze hersenpan maar zich uitstrekt voorbij de grenzen van ons brein. De materialen waarmee we schrijven zijn dan niet zomaar hulpmiddelen, maar worden echt deel van ons denksysteem. Clark noemt dat ’transparent equipment’ – spullen die zo natuurlijk aanvoelen dat ze een verlengstuk worden van jezelf. Een beetje zoals mijn fiets, die voelt ook als deel van mezelf als ik door Amsterdam cross.

De extended cognition en 1+1=3

Nu we allemaal met computers en smartphones leven, komen er nieuwe vragen op. Als we Clark volgen, zijn al die digitale tools niet per se een probleem – ze kunnen ons denksysteem juist uitbreiden. Maar de vraag is wel: geven ze ons dezelfde rijke, belichaamde ervaring als onze lijfschrijfsels?

Neem nou die AI-tools zoals GPT of Claude. Fascinerend speelgoed, geen twijfel mogelijk. Ze kunnen foutloze, lekker lopende teksten maken die je zelf nooit uit je pen had gekregen. Maar dan bekruipt me het gevoel dat we iets verliezen – niet qua efficiëntie, maar die directe, fysieke verbinding met ons denkproces wordt dunner.

Handschrift als voelbare actie

In mijn workshops zie ik het telkens weer gebeuren. Het moment waarop mensen beginnen te schrijven en schetsen, ontstaat er iets magisch. De Franse denker Merleau-Ponty zou dit ‘motorische intentionaliteit’ noemen – een groot woord voor iets wat we allemaal kennen. Het is dat moment waarop je lijf als vanzelf beweegt, waarop denken en doen versmelten tot één vloeiende beweging.

De deelnemers zijn dan niet meer bezig met het uitvoeren van een taak; ze zijn verwikkeld in een soort betekenis-dans met hun materialen. Ik zie het aan hun gezichten: de gespannen focus verdwijnt, maakt plaats voor een ontspannen concentratie. Hun bewegingen vormen gedachten zonder dat ze er actief over nadenken. Het is als een choreografie waarbij je lichaam de bewegingen kent zonder dat je hoofd zich ermee bemoeit.

Naar een nieuwe synergie

De uitdaging die voor ons ligt is prachtig: hoe kunnen we het beste van beide werelden pakken? In mijn praktijk experimenteer ik met wat ik ‘hybride embodiment‘ noem (ja, weer zo’n term, maar ik beloof dat het de moeite waard is). Het is als het maken van een goede maaltijd – soms heb je moderne keukenapparatuur nodig, en soms werk je met je handen in het deeg. Beide hebben hun plek, hun waarde.

Dit betekent in de praktijk:

  • Elke dag bewust momenten creëren voor lijfschrijfsels, als een soort denk-yoga waar je gedachten en bewegingen samenvloeien
  • Digitale tools inzetten op een manier die resoneert met hoe ons lijf van nature werkt en leert
  • Nieuwe rituelen ontwikkelen waar technologie en lichamelijkheid elkaar versterken

Mooie stappen zetten

Vanuit deze embodied kijk kunnen we heel concrete en vooral leuke stappen zetten:

  • Begin je dag met een lijfschrijfsel – niet om iets te produceren, maar om je lijf te laten spreken
  • Experimenteer met verschillende materialen – voel hoe elk medium anders denkt
  • Mix je lijfschrijfsels in je digitale workflow – maak er een soort cognitieve smoothie van
  • En wees niet te kritisch, lijfschrijfsels groeien en kritiek laat ze krimpen

Dit is geen nostalgisch pleidooi voor het oude ambacht, maar een uitnodiging om te ontdekken hoe verschillende vormen van expressie elkaar kunnen verrijken. Het gaat niet om perfectie, maar om het vinden van jouw eigen flow waarin digitaal en lijfelijk samenkomen.

Reflectie & conclusie

Het gaat niet om een keuze tussen ouderwets of modern. Andy Clark helpt ons snappen dat we nieuwe vormen van belichaamd denken kunnen ontwikkelen die passen bij wie we zijn: wezens met uitgebreide breinen.

In een wereld die steeds virtueler wordt, wordt het juist belangrijker om rijke, lijfelijke praktijken zoals lijfschrijfsels te koesteren. Niet als een soort protest tegen technologie, maar als onderdeel van een complete mix van menselijke cognitie en creativiteit.

Ik prikkel je hopelijk om je eigen vorm van lijfschrijfsel te ontdekken. Misschien begin je met het tekenen van één letter op een levensgroot vel papier? Of laat je je handen vrij bewegen met verf? Welke nieuwe vormen van extended mind ontstaan er in de synergie van lijf, materiaal en pixel? Laat je hersenen én je lijf het maar uitzoeken!

Bronnen

  • Clark, A., & Chalmers, D. (1998). The Extended Mind. Analysis, 58(1), 7-19.
  • Clark, A. (2014). Mindware: An Introduction to the Philosophy of Cognitive Science. New York: Oxford University Press.
  • Merleau-Ponty, M. (1962). Phenomenology of Perception (C. Smith, Vert.). London: Routledge & Kegan Paul.
  • Anthropic. (2024, January 4). (AI Conversatie met Claude 3.5 Sonnet). https://www.anthropic.com/claude