Vol overtuiging trad ik toe tot het lokale bestuur van een landelijke vrijwilligersorganisatie. Ik geloofde in hun missie en de waarde die ze toevoegden. Maar al snel ontstond er frictie; de manier waarop het lokale bestuur met mensen omging, strookte niet met mijn eigen waarden en overtuigingen. In plaats van mét mensen te communiceren, werd er vooral óver mensen gesproken, en met opbouwende kritiek werd weinig gedaan—al was dit tenminste mijn perceptie. Tegelijkertijd was ik betrokken bij de organisatie van een festival. Deze ervaring was volledig anders: er was respect voor elkaar, geen geroddel, en de uniciteit van elk individu was voel- en zichtbaar. Iedereen kreeg en nam de ruimte die passend voelde. Wat maakte het verschil?

De negatieve impact van controle en conflicten

De frictie die ik ervoer in de vrijwilligersorganisatie zette me aan het denken: ligt het aan de organisatie? Of aan de mensen binnen deze structuren? Ligt het aan mij? Wat me vooral opviel, was dat sommige mensen krampachtig vasthielden aan hun werkwijze en niet kritisch naar hun eigen rol in het geheel keken. Het leek erop dat, zodra ze tegenspraak ervoeren, ze het gevoel hadden de controle te verliezen, wat hen ertoe aanzette nog sterker vast te houden aan hun zienswijze. Ook bij mezelf ontdekte ik typische menselijke aandachtspunten. Dit leidde tot een vicieuze cirkel van polarisatie, waarin mensen zich niet erkend of gehoord voelden. Dit patroon is niet alleen zichtbaar binnen organisaties, maar ook op wereldniveau, met vaak onschuldige slachtoffers als gevolg.

Het belang van organisch evenwicht

Organisaties waar een gezond evenwicht heerst, bestaan vaak uit diverse mensen die elk hun eigen expertise en temperament inbrengen. Hoewel men het regelmatig oneens is, is er een sterk bewustzijn van elkaars perspectieven en oordelen. Deze openheid leidt tot constructieve samenwerking en wederzijds respect. Conflicten worden gezien als een normaal onderdeel van de dynamiek en bieden kansen om te leren en te groeien. Er is een open cultuur waarin feedback wordt gegeven en ontvangen zonder dat dit de onderlinge relaties schaadt. Dit bevordert een veilige omgeving waarin iedereen zich vrij voelt om zijn of haar mening te uiten en bij te dragen aan oplossingen. Wanneer er toch frictie ontstaat, wordt er actief gezocht naar constructieve manieren om de situatie op te lossen.

Controle zoals gezien door de Perceptual Control Theory

Deze observaties sluiten aan bij een theorie die me recentelijk steeds meer is gaan fascineren: Perceptual Control Theory (PCT) van William T. Powers. Deze conceptuele theorie biedt een verrassend inzicht in de dynamiek van menselijk gedrag, met name in situaties waar conflicten en polarisatie ontstaan.

Volgens PCT zijn we als mens voortdurend bezig om onze wereld zo te ervaren (perceptie) zoals we willen. We hebben allemaal een soort interne ’thermostaat’ die onze percepties reguleert. Net zoals een thermostaat de temperatuur in een kamer probeert op een constante waarde te houden, proberen wij onze ervaringen af te stemmen op onze interne referentiewaarden (de door onszelf ingestelde temperatuur). Dit kunnen concrete doelen zijn, maar ook meer abstracte waarden of overtuigingen.

Een korte uitleg: onze interne referentiewaarden zijn eigenlijk onze persoonlijke ‘instellingen’ waarnaar we streven. Het zijn onze doelen, wensen, overtuigingen en waarden die ons gedrag sturen. Bijvoorbeeld:

  • Persoonlijk doel (principes) : “Ik wil een betekenisvol leven leiden.”
  • Wens (innerlijke drijfveren): “Ik wil gezien en gehoord worden.”
  • Overtuigingen (richtlijnen, vuistregels): “Ik geloof dat iedereen gelijkwaardig is.”
  • Waardes (onze ideale wereld): “Eerlijkheid is voor mij heel belangrijk. Evenals authentiek zijn.”

Wanneer onze waarnemingen afwijken van onze gewenste toestand, ontstaat er een soort ‘dissonantie’ die ons motiveert om actie te ondernemen. Dit kan leiden tot conflicten, vooral wanneer verschillende mensen verschillende referentiewaarden hebben. Als we bijvoorbeeld heel verschillende opvattingen hebben over hoe de wereld eruit zou moeten zien, kunnen we moeite hebben om tot een consensus te komen.

Het mooie van PCT is dat het niet alleen verklaart waarom we ons soms zo vastlopen in conflicten, maar ook hoe we daaruit kunnen komen. Door inzicht te krijgen in onze eigen referentiewaarden en die van anderen, kunnen we beter begrijpen waar de frictie vandaan komt en op zoek gaan naar oplossingen die voor iedereen werkbaar zijn.

Een voorbeeld: polarisatie door escalatie van onopgeloste dynamieken

Wanneer mensen controle proberen te houden, maar hun doelen botsen met die van anderen, ontstaat er frictie. Stel je een manager voor die de werkomgeving iets strakker wil organiseren om efficiëntie te waarborgen, terwijl werknemers meer autonomie verlangen. Beide partijen hebben hun eigen interne referentiepunt voor hoe de situatie zou moeten zijn. Als ze die niet op elkaar kunnen afstemmen, leidt dat tot spanning. Als frictie niet wordt opgelost, kunnen conflicterende controlemechanismen escaleren naar polarisatie. Elke partij blijft proberen de situatie te controleren vanuit hun eigen referentiekader. Hoe meer weerstand ze ervaren, hoe sterker ze hun pogingen intensiveren, wat leidt tot extremere standpunten en gedragingen. Deze escalatie creëert een ongezonde dynamiek die de samenwerking verder ondermijnt en de productiviteit in gevaar brengt.

We doen wat we doen…

Kortom, PCT is van toepassing op alles wat we doen en het verklaart waarom we doen wat we doen; namelijk om bepaalde aspecten van de wereld die we kennen te beheersen via onze percepties–waaronder onze percepties van onszelf, ons eigen gedrag en onze prestaties.

Maar wat is nu het verschil met de stimulus-respons modellen ?

In mijn essentie en wat kort door de bocht…

  • Stimulus-respons modellen: Verklaren eenvoudige, reflexmatige reacties op externe prikkels.
  • Perceptual Control Theory (PCT): Verklaart complexer, doelgericht gedrag waarbij interne doelen, perceptie en cognitieve processen een centrale rol spelen in het reguleren van gedrag.

Zoals ik het zie, biedt PCT een veel complexere kijk op gedrag dan de traditionele stimulus-responsmodellen. In plaats van ons te zien als reactieve wezens die enkel reageren op externe prikkels, positioneert PCT ons als mensen die actief bezig zijn om hun wereld vorm te geven, zodat deze past bij wat zij belangrijk vinden. Met andere woorden, we zijn niet alleen reactief, maar ook proactief in onze interactie met de omgeving. Deze interne referentiewaarden, die onze doelen, wensen, overtuigingen en waarden weerspiegelen, fungeren als een soort interne kompas dat ons gedrag stuurt. Zoals eerder omschreven, kun je deze referentiewaarden ook zien als de ingestelde temperatuur van een thermostaat. En het mooie is dat deze flexibel zijn: je kunt ze zelf aanpassen aan veranderende omstandigheden en gevoelens! Als je bijvoorbeeld een nieuwe hobby of passie ontdekt, kan je interne referentiewaarde voor vrije tijd veranderen.

Conclusie

De Perceptual Control Theory (PCT) biedt mij inzicht in hoe frictie ontstaat, zowel in mijn binnenwereld als in de buitenwereld, en hoe een onderliggend controlemechanisme kan uitmonden in polarisatie wanneer verschillende partijen proberen hun perceptie van de werkelijkheid te beheersen. Deze theorie is van toepassing op meerdere niveaus: binnen het individu, tussen individuen, en in samenwerkingsverbanden. Het kan zelfs verklaren hoe een existentiële crisis ontstaat. Voorheen beschouwde ik de termen controle en conflict meestal als negatief, maar nu zie ik juist de positieve aspecten hiervan en de potentie van diversiteit. Hoewel ik nog bezig ben deze theorie verder te onderzoeken, voel ik intuïtief dat er een kern van waarheid in schuilt. De sleutel tot een positieve samenwerking ligt in het (gezamenlijk) herdefiniëren van doelen en het creëren van gedeelde controle, waardoor verbinding en samenwerking mogelijk worden. De theorie van Powers biedt hier waardevolle handvatten. Ik zie nu hoe veelzijdig de toepassingsmogelijkheden zijn; van individuele therapie tot complexe organisatiestructuren. Het biedt een krachtig raamwerk voor de psychologie om menselijk gedrag beter te begrijpen en om effectieve interventies te ontwikkelen.

Meer weten?

Wil je meer over PCT weten kijk dan eens bij de site perceptualcontrol.nl van Eva de Hullu. Ze is onder andere Universitair Docent Klinische Psychologie aan de faculteit Psychologie van de Open Universiteit en voorzitter van de International Association for Perceptual Control Theory.

In mei 2025 verschijnt haar boek bij Boom uitgevers. Ik heb een sneak preview gehad en het heeft me veel gebracht, vooral in het begrijpen van Perceptual Control Theory. Deze theorie legt de nadruk op controlemechanismen in ons gedrag en hoe deze verbonden zijn met psychologische processen. Het biedt inzichten in hoe we onze percepties vormgeven in interactie met de omgeving.